کد مطلب:2750 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:368
تعریف علم و ویژگیهای آن
كاملترین تعریف برای یك علم ، تعریفی است كه ویژگیهای مختلف علم را دربرداشته باشد. به دیگر سخن ، تعریف جامع ، تعریفی است كه هم به موضوع علم اشاره كند و هم از روشها و غایت آن یاد كند. بر این اساس ، می توان گفت : علم فرق و مذاهب اسلامی ، علمی است كه به شیوه توصیفی و تاریخی درباره مذاهب اسلامی بحث می كند و به معرفی آنها می پردازد.
در این تعریف به روش (توصیفی و تاریخی )، موضوع (مذاهب اسلامی ) و غایت (معرفی مذاهب اسلامی ) اشاره شده است . حال به توضیح این سه ویژگی می پردازیم .
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان امت وی اختلاف نظرها و منازعات اعتقادی رخ داد و این منازعات در نهایت به پیدایش فرقه ها گوناگون انجامید. نخستین اختلاف اساسی ، مساءله امامت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله بود كه امت اسلام را به دو گروه شیعه و سنی تقسیم كرد. مساءله ایمان و كفر فاسق دومین اختلاف بود كه در شكل گیری خوارج ، مرجئه و معتزله در میان اهل سنت مؤ ثر بود. اختلاف روشها به ویژه از جهت عقل گروی و نص گروی نیز در پیدایش برخی از فرقه ها همچون اهل الحدیث ، اشاعره و معتزله تاءثیر داشت . این مذاهب همگی به خدا و نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اعتقاد داشتند و قرآن و احادیث نبوی را می پذیرفتند و عقاید و احكام ضروری همچون معاد، فرشتگان ، نماز و روزه را قبول داشتند، اما در پاره ای عقاید دیگر با یكدیگر اختلاف داشتند. همین اختلافها باعث پیدایش فرقه هایی در میان امت اسلام گردید.
اما موضوع علم مذاهب و فرق اسلامی ، مذاهب اعتقادی اسلامی است . در این علم عقاید مذاهب اسلامی و گاه نقاط اشتراك و اختلاف آنها مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. تاءكید بر بعد اعتقادی مذاهب از آن روست كه اختلاف در مباحث اخلاقی و فقهی به اندازه ای نیست كه موجب تشكیل یك فرقه مستقل شود، بنابراین در این علم هر چند گاه به اختلافات غیر اعتقادی نیز اشاره می شود. اما این مباحث بیشتر جنبه حاشیه ای دارد و در چارچوب اصل این علم قرار نمی گیرد.
غایت این علم ، معرفی مذاهب و فرق اسلامی و عقاید خاص آنهاست . در اینجا نیز كتابهای فرق و مذاهب گاه استطرادا به نقد آرا می پردازند و یا به اشاره از حقانیت یا بطلان مذاهب سخن می گویند.
در كتابهای حدیث ، از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده كه ایشان فرمودند: امت حضرت موسی صلی الله علیه و آله پس از او به هفتاد و یك فرقه تقسیم شدند و امت حضرت عیسی علیه السلام پس از او به هفتاد و دو فرقه تقسیم شده اند و امت من پس از من به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهد شد و تنها یكی از این فرقه ها اهل نجات است . به نظر می رسد یكی از اهداف برخی نویسندگان فرق و مذاهب اسلامی ، مشخص كردن این فرقه ها و معرفی فرقه ناجیه است . (2) حتی تكثیر برخی فرق مثل شیعه و معتزله و خوارج توسط برخی از نویسندگان اشعری مسلك نیز ظاهرا به جهت تصحیح عدد هفتاد و سه است .
به هر حال مباحث زیادی درباره این حدیث قابل طرح است كه در حوصله كتاب نیست ، تنها اشاره می كنیم كه اولا در احادیث مذكور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از آینده خبر می دهند و معلوم نیست تا چه زمانی این هفتاد و سه فرقه كامل خواهد شد و شاید در زمان نویسندگان كتابهای فرق و مذاهب این عدد هنوز كامل نشده است و در آینده باز فرقه های دیگری به وجود آیند. ثانیا شاید بیان اعداد مذكور كنایه از كثرت فرق بوده و اینكه در امت پیامبر صلی الله علیه و آله فرقه های به وجود آمده بیشتر از فرقه های امتهای سابق خواهد بود.
مساءله مهم درباره حدیث مذكور، یافتن فرقه ناجیه و ملاك نجات یافتن آن است كه به نظر می رسد پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در احادیث متعدد همچون حدیث ثقلین و حدیث غدیر آن را به روشنی مشخص فرموده اند.
روش علم مذاهب ، روش نقلی ، تاریخی و توصیفی است ، در این علم ابتدا تاریخ هر فرقه و منقولات موجود درباره چگونگی پیدایش و عقاید و آرای ویژه آن مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد و آنگاه بر اساس این مواد، هر مذهب اعتقادی توصیف و تحلیل می گردد. بنابراین در علم مذاهب هدف ، نقد و رد مذهبی خاص و توصیه به پذیرفتن مذهبی دیگر نیست ، بلكه معرفی و توصیف مذاهب با روش نقلی هدف اصلی در این علم است . البته هر كس حق دارد به نقد علمی یك مذهب بر اساس روش عقلی - نقلی بپردازد، اما این گونه نقدها هدف اصلی علم مذاهب نیست بلكه یكی از آثار و فواید آن می باشد. در حقیقت این علم تنها زمینه را برای نقد آماده می سازد، چون هر نقد مطلوبی پیشاپیش به شناخت درست موضوع نیازمند است .
در این تعریف به روش (توصیفی و تاریخی )، موضوع (مذاهب اسلامی ) و غایت (معرفی مذاهب اسلامی ) اشاره شده است . حال به توضیح این سه ویژگی می پردازیم .
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان امت وی اختلاف نظرها و منازعات اعتقادی رخ داد و این منازعات در نهایت به پیدایش فرقه ها گوناگون انجامید. نخستین اختلاف اساسی ، مساءله امامت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله بود كه امت اسلام را به دو گروه شیعه و سنی تقسیم كرد. مساءله ایمان و كفر فاسق دومین اختلاف بود كه در شكل گیری خوارج ، مرجئه و معتزله در میان اهل سنت مؤ ثر بود. اختلاف روشها به ویژه از جهت عقل گروی و نص گروی نیز در پیدایش برخی از فرقه ها همچون اهل الحدیث ، اشاعره و معتزله تاءثیر داشت . این مذاهب همگی به خدا و نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اعتقاد داشتند و قرآن و احادیث نبوی را می پذیرفتند و عقاید و احكام ضروری همچون معاد، فرشتگان ، نماز و روزه را قبول داشتند، اما در پاره ای عقاید دیگر با یكدیگر اختلاف داشتند. همین اختلافها باعث پیدایش فرقه هایی در میان امت اسلام گردید.
اما موضوع علم مذاهب و فرق اسلامی ، مذاهب اعتقادی اسلامی است . در این علم عقاید مذاهب اسلامی و گاه نقاط اشتراك و اختلاف آنها مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. تاءكید بر بعد اعتقادی مذاهب از آن روست كه اختلاف در مباحث اخلاقی و فقهی به اندازه ای نیست كه موجب تشكیل یك فرقه مستقل شود، بنابراین در این علم هر چند گاه به اختلافات غیر اعتقادی نیز اشاره می شود. اما این مباحث بیشتر جنبه حاشیه ای دارد و در چارچوب اصل این علم قرار نمی گیرد.
غایت این علم ، معرفی مذاهب و فرق اسلامی و عقاید خاص آنهاست . در اینجا نیز كتابهای فرق و مذاهب گاه استطرادا به نقد آرا می پردازند و یا به اشاره از حقانیت یا بطلان مذاهب سخن می گویند.
در كتابهای حدیث ، از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده كه ایشان فرمودند: امت حضرت موسی صلی الله علیه و آله پس از او به هفتاد و یك فرقه تقسیم شدند و امت حضرت عیسی علیه السلام پس از او به هفتاد و دو فرقه تقسیم شده اند و امت من پس از من به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهد شد و تنها یكی از این فرقه ها اهل نجات است . به نظر می رسد یكی از اهداف برخی نویسندگان فرق و مذاهب اسلامی ، مشخص كردن این فرقه ها و معرفی فرقه ناجیه است . (2) حتی تكثیر برخی فرق مثل شیعه و معتزله و خوارج توسط برخی از نویسندگان اشعری مسلك نیز ظاهرا به جهت تصحیح عدد هفتاد و سه است .
به هر حال مباحث زیادی درباره این حدیث قابل طرح است كه در حوصله كتاب نیست ، تنها اشاره می كنیم كه اولا در احادیث مذكور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از آینده خبر می دهند و معلوم نیست تا چه زمانی این هفتاد و سه فرقه كامل خواهد شد و شاید در زمان نویسندگان كتابهای فرق و مذاهب این عدد هنوز كامل نشده است و در آینده باز فرقه های دیگری به وجود آیند. ثانیا شاید بیان اعداد مذكور كنایه از كثرت فرق بوده و اینكه در امت پیامبر صلی الله علیه و آله فرقه های به وجود آمده بیشتر از فرقه های امتهای سابق خواهد بود.
مساءله مهم درباره حدیث مذكور، یافتن فرقه ناجیه و ملاك نجات یافتن آن است كه به نظر می رسد پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در احادیث متعدد همچون حدیث ثقلین و حدیث غدیر آن را به روشنی مشخص فرموده اند.
روش علم مذاهب ، روش نقلی ، تاریخی و توصیفی است ، در این علم ابتدا تاریخ هر فرقه و منقولات موجود درباره چگونگی پیدایش و عقاید و آرای ویژه آن مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد و آنگاه بر اساس این مواد، هر مذهب اعتقادی توصیف و تحلیل می گردد. بنابراین در علم مذاهب هدف ، نقد و رد مذهبی خاص و توصیه به پذیرفتن مذهبی دیگر نیست ، بلكه معرفی و توصیف مذاهب با روش نقلی هدف اصلی در این علم است . البته هر كس حق دارد به نقد علمی یك مذهب بر اساس روش عقلی - نقلی بپردازد، اما این گونه نقدها هدف اصلی علم مذاهب نیست بلكه یكی از آثار و فواید آن می باشد. در حقیقت این علم تنها زمینه را برای نقد آماده می سازد، چون هر نقد مطلوبی پیشاپیش به شناخت درست موضوع نیازمند است .